Początki kościoła luterańskiego Krzyża sięgają pierwszej połowy XVII w., kiedy to na mocy przywileju Rafała Leszczyńskiego, w latach 1633–1635 luteranie wznieśli pierwszą, drewnianą świątynię. Spłonęła ona jednak w 1656 r., ale w 1666 r. została odbudowana i ponownie poświęcona. Nowy kościół istniał niespełna pół wieku i podczas pożaru miasta w 1707 r. spłonął znowu. Tym razem odbudowa trwała znacznie dłużej, ale miała też kapitalny charakter.

Nowa świątynia, zachowana do dziś, była budowana w latach 1711–1720 według projektów i przez Adam Stiera, współpracownika Pompeo Ferarriego. Zasadnicza budowa zakończyła się w 1716 r., ale w kolejnych latach trwało jeszcze wyposażanie i finalizowanie różnych prac w zborze. Jeszcze w 1721 r. dokonano przebudowy prowizorycznego sklepienia świątyni i zastąpiono je nowym, z malowidłami. W 1730 r. wykonano sklepienie biblioteki, zaś w 1742 r. przesklepiono zakrystię, przyozdabiając ją malowidłami i sztukateriami. Natomiast dopiero w 1782 r. ukończono nadbudowę wieży kościelnej i zwieńczono ją bogatym ażurowym hełmem, zaprojektowanym przez Karola Marcina Frantza. Wykonany z wielkim wysiłkiem bogaty barokowy hełm wieżowy nie cieszył długo parafian ewangelickich, gdyż już w 1790 r. spłonął wraz z dachem i wieżą kościoła. Po tej katastrofie hełmu nie odbudowano bardzo długo, przekrywając mury wieży czterospadowym dachem na ponad 100 lat.

W XIX w. kościół ewangelicki, uważany za najokazalszy i najbardziej wartościowy pod względem zabytkowym barokowy zbór protestancki w prowincji poznańskiej, nie był poddawany kompleksowym pracom konserwatorskim praktycznie do końca stulecia. Niemniej jednak w latach 1872–1874 leszczyński budowniczy organów Schneider zabudował w świątyni instrument organowy, poddany czyszczeniu i wnikliwym pracom konserwatorskim w 1896 r. Rok 1896 był zarazem czasem kompleksowej renowacji kościoła, przeprowadzonej zgodnie z kanonami XIX-wiecznej pruskiej sztuki konserwatorskiej.

Rozpoczęte na wiosnę 1896 r. prace konserwatorskie trwały w sumie osiem miesięcy i zakończyły się w połowie grudnia. Kierownictwo i nadzór nad przedsięwzięciem objął osobiście rządowy mistrz budowlany Julius Kohte, znający doskonale leszczyńską świątynię, w związku z wcześniejszymi jej inwentaryzacjami budowlanymi. Do początku sierpnia 1896 r. sfinalizowano murowanie sklepienia nad pomieszczeniami piwnicznymi, gdzie ulokowano pięć pieców ogrzewania parowego, z których wyprowadzono rury grzewcze zawieszone przy ścianach kościoła (instalację ogrzewania parowego wykonała firma Otto Meyera z Berlina). Równocześnie do pracy przystąpili gazownicy, zaczęli oni układać gazociągi do kinkietów gazowych na ścianach i wewnętrznych filarach, a także do olbrzymiego żyrandola o średnicy 3 m, w formie korony, który miał 24 płomienie gazowe (żyrandol dostarczyła firma Metallgiesserei Riedinger z Augsburga). Wybrano pojawiające się dopiero w Lesznie światło gazo-żarowe, emitowane przez 126 palników gazowych. Do końca września sfinalizowano malowidła na sklepieniu i rozpoczęto malowanie organów oraz chóru w sposób harmonizujący ze sklepieniem. Przystąpiono też do dekoracji ołtarza, na którym zawieszono obraz przedstawiający leżącego Chrystusa z podpisem Friede sei mit euch! („Niech pokój będzie z wami!”), zaś w kolejnych dniach budowniczy organów Schneider zaczął ich czyszczenie. W pełni zakończone były roboty gazyfikacyjne związane z oświetleniem, a na dachu wzniesiono dwa niewielkie kominy do kotłowni ogrzewania parowego. Do uroczystego otwarcia świątyni dla wiernych wykonano jeszcze nowe ławki w nawie głównej dla 500 osób, położono także nową posadzkę z płytek ceramicznych firmy Willeroy & Boch z Merzig a/Saar. Tym samym podjęta w 1896 r. restauracja kościoła ewangelickiego, która pochłonęła ostatecznie 43 000 marek, stała się wzorcową dla sztuki konserwatorskiej XIX w. i jedną z dwóch (drugą była rozbudowa fary), przeprowadzonych tak imponująco renowacji zabytków Leszna do końca zaborów.

Na krótko przed I wojną światową wspólnota protestancka podjęła jeszcze jedną poważną inwestycję w swojej świątyni. Około 1909 r. zaczęto przygotowania do istotnej z zabytkowego punktu widzenia kościoła, ale także dla panoramy miasta, rekonstrukcji. Chodziło o bogaty hełm wieżowy, który spłonął w 1790 r., ale w archiwum kościelnym zachował się jego dokładny projekt z 1734 r., autorstwa Frantza. We współpracy z Juliusem Kohte rozpoczęto przygotowania do wiernego odtworzenia hełmu, przy okazji zamierzano także odnowić i uzupełnić tynki na zachodniej ścianie wieży. Z uwagi na zabytkową wartość kościoła, parafia otrzymała dotację 500 marek z prowincjonalnego Funduszu Opieki nad Zabytkami (Denkmalpflegefond), a 3000 marek do dyspozycji przeznaczył pruski fiskus. Prace prowadzono w 1909 r., a kierował nimi – w tym czasie już królewski radca budowlany – Julius Kohte. Oprócz prac tynkarskich i budowy miedzianego hełmu w bogatej, barokowej stylistyce, w 1910 r. wykonano renowację mechanizmu zegarowego i tarczy zegarowych, pozłacając cyfry oraz wskazówki. Równolegle, właśnie w 1910 r. dokonano modernizacji i rozbudowy organów, które otrzymały łącznie 47 głosów, trzy manuały i jeden pedał. Tym samym był to najbogatszy głosowo instrument organowy w Lesznie, cechujący się bogato zdobionym siatkowym prospektem.

Rekonstrukcja wieżowego hełmu była ostatnim poważnym przedsięwzięciem konserwatorsko-remontowym, przeprowadzonym w świątyni Krzyża w okresie zaboru pruskiego. W latach międzywojennych świątynia należała w dalszym ciągu do protestantów, a w trakcie II wojny światowej służyła jako magazyn broni. W 1945 r. zbór zdewastowali czerwonoarmiści, którzy w nim stacjonowali.

W 1946 r. polskie władze przekazały kościół małej parafii polskokatolickiej, nie była ona jednak w stanie utrzymać obiektu. Doprowadziło to do kradzieży, dewastacji i w końcu destrukcji wnętrza świątyni. W konsekwencji, w 1977 r. zdewastowany zbór przekazano parafii rzymskokatolickiej, która od 1978 r. rozpoczęła zabezpieczanie świątyni. Okazało się wówczas, że słynne dwukondygnacyjne empory były w fatalnym stanie technicznym, wobec czego zdecydowano o ich rozbiórce na początku lat 80. XX w. i do dziś ich nie odtworzono.

Objęty ochroną prawną 20 stycznia 1953 r., pod numerem 34, kościół Krzyża obecnie należy do parafii rzymskokatolickiej św. Krzyża. Wspólnie z przykościelnym lapidarium stanowi jedno z najcenniejszych i najokazalszych dzieł zborowych Wielkopolski.

Bibliografia:

- Komolka Mirosława, Sierpowski Stanisław, Leszno. Zarys dziejów, Poznań 1987.

- Kręglewska-Foksowicz Ewa, Sztuka Leszna do początków XX wieku, Poznań 1982.

- Świderski Bronisław, Ilustrowany opis Leszna i ziemi leszczyńskiej, Leszno 1928.

- Urban Maciej, Poewangelickie zabytki miasta Leszna, „Wielkopolski Biuletyn Konserwatorski”, t. V, 2012.