Kościół katolicki, patronacki, pod wezwaniem św. Mikołaja swymi początkami sięgał jeszcze XIV, a najdalej połowy XV w. Świątynia, wówczas zapewne jeszcze o wiejskim charakterze, znajdowała się mniej więcej w miejscu obecnej bazyliki św. Mikołaja, nieco na wschód od niej. Kościół należał do katolików do 1550 r., kiedy to – po likwidacji parafii katolickiej – został przejęty przez braci czeskich, czyli kalwinów. Ci ostatni opiekowali się kościołem przez 100 lat. Doszło do tego, że nieliczni wówczas katolicy otrzymali w zamian niewielką kaplicę św. Ducha i św. Barbary, ufundowaną na początku XVII w. przy ob. ul. Bolesława Chrobrego (Comeniusstrasse), w miejscu ob. Miejskiej Biblioteki Publicznej im. Stanisława Grochowiaka.

 W związku z kontrreformacyjnymi naciskami, w 1661 r. doszło do zwrotu zaniedbanego kościoła św. Mikołaja katolikom, zaś bracia czescy zbudowali sobie zbór św. Jana. Niemniej jednak świątynia katolicka była w bardzo złym stanie, a na dodatek raziła swą skromnością w stosunku do kościołów dysydenckich. W efekcie, w latach 80. XVII w., prawdopodobnie ok. 1682 r. rozpoczęła się budowa nowego kościoła katolickiego św. Mikołaja, trwająca w sumie kilkadziesiąt lat. Zakończono ją zasadniczo dopiero na początku XVIII w., a całość otrzymała konwencję barokowego kościoła halowego z bocznymi pseudonawami, a raczej wnękami kaplicznymi. Kościół św. Mikołaja wyróżniały przede wszystkim bogate dekoracje sztukatorskie wewnątrz, m.in. stiuki, ale także jedna z najwybitniejszych fasad dwuwieżowych końca XVII stulecia. Odnośnie autora projektów leszczyńskiej bazyliki trwają do dziś spory, choć – jak podaje Ewa Kręglewska-Foksowicz – najpewniejsze jest autorstwo Jana Catenazziego, bynajmniej nie Pompeo Ferrariego, choć niewykluczone, że ten ostatni mógł mieć udział w wystroju świątyni.

W połowie XVIII w., w 1744 r. leszczyńska świątynia otrzymała nowy architektoniczny ołtarz główny, zaprojektowany przez Adma Stiera, a wzorowany na ołtarzu w poznańskiej farze. Ołtarz ten zachował się do dziś, choć został przesunięty na wschód po rozbudowie kościoła na początku XX w. Pożar w 1790 r. spowodował zniszczenia strefy dachowej kościoła oraz smukłych hełmów wieżowych. Co prawda zniszczenia naprawiono, ale hełmów nie odbudowano już w oryginalnej formie. W okresie XIX w. leszczyński kościół katolicki przetrwał praktycznie bez zmian w formie i z wystrojem z XVIII w.

Dopiero w latach 1898–1899 rozpoczęły się pierwsze prace zmierzające do renowacji oraz rozbudowy kościoła farnego, dla którego administracja państwowa przygotowała wstępne plany rozbudowy. Kościół ten figurował w urzędowym spisie zabytków nieruchomych prowincji poznańskiej i był traktowany jako jedna z najcenniejszych świątyń, co oznaczało, że jego rozbudowa będzie prowadzona z pietyzmem i poszanowaniem dla substancji zabytkowej. W efekcie, w latach 1903–1904, po uwzględnieniu pojedynczych sugestii konserwatora prowincjonalnego, rozpoczęły się przygotowania do rozbudowy kościoła farnego według projektu królewskiego radcy budowlanego Jürgena Güldenpfenninga z Paderborn. W latach 1905–1907 leszczyński mistrz budowlany i przedsiębiorca Franz Feuer, pod specjalnym nadzorem inspektora budowlanego Kosidowskiego z Powiatowego Urzędu Budowlanego, zrealizował projekt.

W 1907 r., po ukończeniu wschodniej dobudowy, stanowiącej nowe prezbiterium, rozpoczęło się też odtwarzanie starego i tworzenie nowego wystroju wnętrza. Sztukaterie nad nowym prezbiterium wykonała poznańska firma sztukatorska Maxa Biaginiego, zaś restauracji barokowego ołtarza dokonał malarz kościelny Carl Liebich z Wrocławia. Podjęto także decyzję o wymianie dachów nad wieżami fasady na barokowe miedziane hełmy, ale ostatecznie do tego nie doszło, choć na krótko przed I wojną światową zatwierdzono projekty nowych wież, opracowane przez Rogera Sławskiego z Poznania. W wyniku przeprowadzonej rozbudowy zmianie uległa przede wszystkim historyczna bryła świątyni. Do halowego kościoła, opartego na planie prostokąta, na wysokości prezbiterium dobudowano od północy i południa duże kruchty, dzięki czemu udało się stworzyć wtórnie transept. Z kolei do dawnego prezbiterium dobudowano nowe, znacznie wydłużając pierwotny rzut kościoła, i w efekcie uzyskano plan świątyni oparty na rzucie krzyża łacińskiego. W nowej, dwuprzęsłowej strefie prezbiterialnej, oprócz cofniętego ołtarza z tabernakulum, znalazły się także zakrystia i kaplica z chrzcielnicą oraz miejscem spowiedzi, zaś w dwóch niewielkich – flankujących ją wieżyczkach – ulokowano klatki schodowe.

Jak wspomniałem, choć w 1912 r. zatwierdzono projekty wykonania neobarokowych, cebulastych hełmów na wieżach kościoła, ostatecznie nie doszło do ich zmaterializowania. Natomiast w 1911 r. wprowadzono w świątyni oświetlenie elektryczne, zaś w 1912 r. zmodernizowano organy. Były to zarazem ostatnie poważne inwestycje w kościele aż do lat 50.–70. XX w. Wtedy to, najpierw w 1956 r. urządzono kaplicę chrzcielną, zaś na początku lat 70. XX w. pod kopułą pierwotnego prezbiterium stanął ołtarz soborowy. W ostatnich latach prowadzone były szeroko zakrojone prace konserwatorskie w świątyni, która w 2013 r. otrzymała tytuł bazyliki mniejszej.

Bazylika św. Mikołaja w Lesznie została 20 stycznia 1953 r. objęta ochroną prawną i otrzymała numer 19 w rejestrze zabytków.

Bibliografia:

- Komolka Mirosława, Sierpowski Stanisław, Leszno. Zarys dziejów, Poznań 1987.

- Kręglewska-Foksowicz Ewa, Sztuka Leszna do początków XX wieku, Poznań 1982.

- Świderski Bronisław, Ilustrowany opis Leszna i ziemi leszczyńskiej, Leszno 1928.

- Urbaniak Miron, Modernizacja infrastruktury miejskiej Leszna w latach 1832–1914, Poznań 2009.

- http://www.kolegiata.leszno.pl/?op=str,1,0,0