Trapezoidalny plac o dłuższej osi w linii północ – południe, ulokowany na południowy zachód od właściwego Rynku, powstał najpewniej na przełomie XVI i XVII w. Pewnym jest, że istniał już w pierwszej połowie XVII w., gdyż na planie miasta z 1639 r. oznaczono go jako novum forum, czyli Nowy Rynek, stanowiący chronologicznie drugi – po głównym Rynku – plac rynkowy w mieście. Z czasem nazwa novum forum uległa zatarciu, a określenie Nowy Rynek zyskał plac położony dalej na zachód, na ówczesnym Przedmieściu Święciechowskim (Schwetzkauer Vorstadt), który  jeszcze dziś nosi taką właśnie nazwę. Natomiast ten wcześniejszy, omawiany tu, zyskał określenie Rynku Kościelnego (Kirchring). Stało się tak za przyczyną imponującego zboru luterańskiego Krzyża, który ewangelicy wystawili tu już w XVII w., lecz w obecnej swej formie pochodzi on z pierwszej ćwierci XVIII w. Świątynia ewangelicka stała się nie tylko dominującym akcentem architektonicznym Rynku Kościelnego, ale zamknęła też w większości przestrzeń jego południowej pierzei.

W pierwszej połowie XVIII w. parafia ewangelicka zbudowała też w południowym fragmencie zachodniej pierzei placu barokową pastorówkę. Budynek ten, uchodzący za jeden z bardziej malowniczych zabytków Leszna już w okresie zaborów, dziś jest siedzibą Muzeum Okręgowego w Lesznie. Z XVII i XVIII w. zachowało się na ob. pl. dra Jana Metziga dosłownie kilka barokowych domów i kamienic o szczytowym układzie fasady.

W XIX w. Rynek Kościelny awansował gwałtownie w urbanistycznym kontekście miasta. Tak oto, już w pierwszej połowie tegoż stulecia Leszczyńskie Towarzystwo na Rzecz Upiększania Miasta (Lissaer Verschönerungsverein) obsadziło plac lipami drobnolistnymi (Tilia cordata), a samorząd miejski zadbał o wybrukowanie traktów i o żwirową nawierzchnię placu. Ranga miejsca wzrosła istotnie w 1871 r., kiedy to w południowej części placu posadzono pamiątkowy dąb pokoju (ob. „Bolek”), mający upamiętniać zwycięską wojnę francusko-pruską. Dąb szypułkowy (Quercus robur) nie był jedyną ozdobą placu, gdyż w jego północnej części znajdował się zdrój z basenem wodnym, po uruchomieniu wodociągów w 1900 r. przekształcony w fontannę.

Sama architektura placu zyskała większy rozmach dopiero w latach 80. XIX w. Najpierw w 1885 r. we wschodniej pierzei, w jej południowej części, leszczyński mistrz budowlany Franz Feuer wzniósł zaprojektowaną przez siebie katolicką szkołę podstawową (dawny Zespół Szkół Ochrony Środowiska), rozbudowaną i nadbudowaną w latach 90. XIX w. Jej ceglane elewacje oraz obszerny przedogródek jeszcze dziś kształtują południowo-wschodnie naroże dawnego Rynku Kościelnego.

Kilka lat po uruchomieniu szkoły katolickiej, w 1887 r. w zachodniej pierzei placu stanęła zaprojektowana i zbudowana przez lokalnego mistrza budowlanego Ericha Steina ewangelicka szkoła podstawowa (ob. Szkoła Podstawowa Nr 3). Pod względem architektonicznym budynek wzorowany był ewidentnie na państwowym gimnazjum, zbudowanym kilka lat wcześniej przy ob. pl. Tadeusza Kościuszki. Rozbudowy szkoły dokonano nieco później od katolickiej, a polegała ona na nadbudowie bocznych masywów o kondygnację, co nastąpiło w 1902 r.

W końcu XIX w. we wschodniej pierzei placu wyrosły też dwie imponujące kamienice o bogatych, neorenesansowych kostiumach fasad. Budowle powstały w latach 1899–1900, należały do mistrza zduńskiego Feliksa Piwońskiego, a ich projektantem i budowniczym był brat – Józef Piwoński. Do dziś są to dwie najbardziej wyróżniające się skalą oraz bogactwem detalu architektonicznego budowle kamieniczne na placu.

Istotną ozdobą całego założenia urbanistycznego stał się też neobarokowy, statyczny, ale bardzo nowocześnie wyposażony i przytulny dom mieszkalny dla ewangelickiego pastora, który w 1911 r. przeniósł się ze starej pastorówki do nowej willi, zaprojektowanej przez architekta Otta Johannisa z Charlottenburga. Dom zbudowano po wschodniej stronie kościoła Krzyża, w głębi układu urbanistycznego ob. pl. dra Jana Metziga, po niedawnych pracach remontowo-konserwatorskich stanowi dziś probostwo parafii katolickiej św. Krzyża.

Willa ewangelickiego pastora była zarazem jednym z ostatnich ważniejszych i wartościowych artystycznie budynków wzniesionych przy ówczesnym Rynku Kościelnym. Niemniej jednak, jeszcze na krótko przed I wojną światową, w północnej pierzei placu powstała w 1913 r. wysoka, dwupiętrowa, lecz wąska – jedynie trójosiowa kamienica, należąca do maszynisty parowozowego Fritza Heinricha. Warto zapewne dodać też, że północną parcelę narożną w pierzei zachodniej placu zajmował spichlerz zbożowy, który swą prostą fasadą sygnalizuje jeszcze dziś specyficzną funkcję obiektu.

W okresie międzywojennym nazwę placu zmieniono na dra. Jana Metziga, zaś w trakcie II wojny światowej był to plac SA. Po 1945 r., usuwając wszelkie symbole oraz nazwy przypominające o niemieckiej przeszłości Leszna, z przedwojennej nazwy pl. dra Jana Metziga zrezygnowano, tworząc plac Armii Czerwonej. Dopiero w 1956 r. powrócono do nazwy pl. dra Jana Metziga, która obowiązuje do chwili obecnej.

Historyczny Rynek Kościelny, a współczesny pl. dra Jana Metziga, stanowi jedno z najważniejszych wnętrz urbanistycznych Leszna, kształtowane intensywnie od XVII aż do początków XX w. Plac objęty jest ochroną prawną w ramach obszarowego wpisu do rejestru zabytków układu urbanistycznego Leszna z XIV–XIX w. pod numerem 975/A.  

Bibliografia:

- Archiwum Państwowe w Lesznie, Akta miasta Leszna.

- Dünnhaupt Hans, Lissa in Posen. Ein Städtebild, Lissa 1908.

- Kręglewska-Foksowicz Ewa, Sztuka Leszna do początków XX wieku, Poznań 1982.

- Świderski Bronisław, Ilustrowany opis Leszna i ziemi leszczyńskiej, Leszno 1928.

- Urbaniak Miron, Modernizacja infrastruktury miejskiej Leszna w latach 1832–1914, Poznań 2009.