Początki osadnictwa żydowskiego w Lesznie przypadają na drugą połowę XVI w., a więc czasy tuż po lokacji miasta w 1547 r. Wyznawcy judaizmu osiedlali się w biegu wychodzącej na północ z Rynku ob. ul. Gabriela Narutowicza (Kostenerstrasse/Kaiser Friedrichstrasse), która ze względu na żydowskich posesjonatów zwana była też często ulicą Żydów (Strasse der Juden).

Zdaje się, że prowadzącą z północno-zachodniego naroża Rynku ulicę nazywano traktem Żydów nieprzypadkowo, albowiem to właśnie przy niej wzniesiono w 1626 r. pierwszą synagogę. Nie sposób zapominać też o fakcie, że aż do 1834 r. przy ob. ul. Aptekarskiej (Apothekergasse), na tyłach Rynku, znajdowały się żydowskie jatki. Prawdą jest wszakże, że zabudowa ob. ul. G. Narutowicza w XIX w. posiadała już zróżnicowanych wyznaniowo właścicieli, a swą skalą i rozwiązaniami formalnymi nie odbiegała zasadniczo od innych reprezentacyjnych traktów miasta, epatując przechodniów kilkukondygnacyjnymi, z reguły kalenicowymi i utrzymanymi w konwencji neorenesansowej kamienicami. Natomiast prawdziwa dzielnica żydowska, z jej „opłotkami” i „kniejami”, o których pisał w międzywojniu Bronisław Świderski, rozpoczynała się dopiero na tyłach ciągu wysokich kamienic, po zachodniej stronie ob. ul. G. Narutowicza.

Tam przy ob. ul. Małej Kościańskiej (Kleine Kostenergasse), Więziennej (Stockgasse) czy Gołębiej (Am Tempel) rozpoczynał się inny świat, świat niemal średniowiecznych, miniaturowych domków szczytowych o niewielkich rozmiarach i prymitywnej budowie, sprawiających wrażenie jakby zostały zamknięte w swoistej tubie czasu i przeniesione w XIX, a później XX stulecie. Szczególne nagromadzenie tych miniaturowych i malowniczych domostw znajdowało się na tyłach synagogi, w miejscu gdzie dziś jest pl. Powstańców.  Rejon ten wraz z sąsiednimi uliczkami w pierwszej połowie XIX w. nazywany był Rewirem Żydowskim (Juden-Revier), a na przełomie XIX i XX w. określany powszechnie Zakątkiem bądź Kwartałem Żydowskim (Juden-Viertel). Teren ten, poprzecinany wąskimi i krętymi uliczkami, zabudowany niskimi domkami o spadzistych dachach i szczytowych układach fasad, na początku XX w. uchodził za ostatnią enklawę przeszłości w mieście i traktowany był jako jeden z najbardziej malowniczych rejonów Leszna. Żydowskie domki przy ul. Więziennej reprodukowano na pocztówkach, a Zakątek Żydowski odnotowywały niemal wszystkie publikacje o Lesznie z przełomu XIX i XX w.

Niewątpliwie do najbardziej reprezentacyjnych budowli żydowskiej dzielnicy należała synagoga. Ta pierwsza powstała jeszcze w latach 20. XVII w., ale z końcem XVIII w., w latach 1796–1799, została zastąpiona nową, murowaną o uproszczonej, jednomodułowej bryle. Budowla przetrwała w niezmienionym stanie do początków XX stulecia, kiedy to członkowie gminy żydowskiej postanowili nadać jej nową formę, odpowiadającą bogactwem wyrazu architektonicznego aspiracjom leszczyńskich Żydów. Z zadaniem próbował mierzyć się leszczyński mistrz budowlany Heinrich Müller, kreśląc w 1903 r. projekt architektoniczny monumentalnej i utrzymanej w konwencji historyzmu budowli, w której splatały się wątki neorenesansowe i neobarokowe. Wizja leszczyńskiego budowniczego nie została jednak urzeczywistniona, choć opracowanie projektu obiektu tej rangi świadczy niewątpliwie o wysokich kwalifikacjach Müllera.

W konsekwencji Żydzi zwrócili się do biura architektonicznego spoza Leszna – prowadzonego przez braci Richarda i Paula Ehrlichów z Wrocławia, faworyzowanych przez gminę żydowską, o czym może przekonywać też zlecona Ehrlichom rozbudowa Domu Przedpogrzebowego na terenie kirkutu. Projekt braci Ehrlichów utrzymał eklektyczną konwencję obiektu, z wyraźnymi inklinacjami ku ciężkiej stylistyce neoromańskiej i neobarokowej, ale dzięki reminiscencjom secesji wiedeńskiej oraz wpływom orientalnym nadał budowli niepowtarzalny i oryginalny wyraz architektoniczny z dostrzegalnymi wpływami – nawet mauretańskimi.

Przebudowa synagogi rozpoczęła się w kwietniu 1904 r. i trwała do końca marca 1905 r. Oprócz całkowitej zmiany architektonicznego oblicza obiektu, którego charakterystycznym elementem stała się zwieńczona cebulastym hełmem wieża, dokonano także nowej, kompleksowej aranżacji wnętrza. Budynek został wyposażony w CO, a świdnicka firma Schlag & Söhne zainstalowała nowe organy. Notabene w 1938 r. z powodu trudności finansowych gminy żydowskiej organy zostały sprzedane kościołowi parafialnemu w Zdołbunowie (ob. Ukraina). W sumie rozbudowa synagogi na początku XX w. pochłonęła sporą jak na leszczyńskie warunki kwotę, gdyż aż 125 000 marek.

Zabudowa Zakątka Żydowskiego miała być w dużej mierze wyburzona w trakcie II wojny światowej, ale okupant hitlerowski nie zdołał zrealizować tego zamiaru (nastąpiło to dopiero po II wojnie światowej). Natomiast zdewastowano i zniszczono synagogę, która stała się składnicą i magazynem. Po 1945 r. w budynku zdewastowanej i pozbawionej bogatego wyposażenia bożnicy na parterze urządzono na pewien czas łaźnię miejską, a później podjęto nawet prace nad adaptacją budowli na Miejski Dom Kultury. Z powodu braku funduszów adaptacji jednak nie ukończono i synagoga pełniła nadal funkcje magazynowe, ulegając powolnej degradacji. Dopiero w 1992 r. właścicielem obiektu stało się Muzeum Okręgowe w Lesznie i rozpoczęły się wieloletnie i kosztowne prace remontowo-konserwatorskie, mające na celu przywrócenie choć częściowej dekoracji wnętrza, adaptowanego teraz na cele kulturalne i wystawiennicze. Ostateczne zakończenie prac wewnątrz synagogi i na zewnątrz nastąpiło dopiero w 2006 r. Od tej pory obiekt użytkowany jest jako galeria sztuki.

Na tyłach synagogi, przy ob. ul. Więziennej czy Małej Kościańskiej do dziś zachowały się – wprawdzie tylko pojedyncze – relikty dawnej zabudowy mieszkalnej żydowskich posesjonatów, ale miniaturowe gabaryty obiektów i ich dawna konstrukcja świadczą wymownie o historii domów z gwiazdą Dawida w tle. Warto zajrzeć też na ob. ul. Gabriela Narutowicza, gdzie pod numerem 5 odnaleźć można dawny dom fundacji Sachsa, należący także do społeczności żydowskiej, a będący pierwotnie swoistym sierocińcem. Obiekt został zbudowany w latach 1902–1903 według projektu mistrza budowlanego Heinricha Müllera. Licowana cegłą wąska (czteroosiowa) fasada aranżacją nawiązujące symbolicznie do stylu arkadowego, dzięki czemu jeszcze dziś stanowi obiekt wyjątkowy w tynkowanych pierzejach ul. G. Narutowicza.

Zakątek Żydowski to dziś jedynie element topografii miasta, cechujący się ostatnimi miniaturowymi budynkami dawnych obywateli żydowskich Leszna. Tutaj też, przy ob. ul. G. Narutowicza znajduje się duża synagoga, która choć zdewastowana w trakcie II wojny światowej, to jednak szczęśliwie uniknęła całkowitego zburzenia i zniszczenia. W dniu 11 maja 1991 r. została wpisana do rejestru zabytków pod numerem 1197/A i stanowi dziś jeden z charakterystycznych punktów krajobrazu kulturowego Leszna, obiekt ważny także w skali całego kraju.

Bibliografia:

- Archiwum Państwowe w Lesznie, Akta miasta Leszna.

- Archiwum Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Poznaniu Delegatura w Lesznie, Ewa Kręglewska-Foksowicz, Materiały historyczne do zabudowy dawnej dzielnicy żydowskiej w Lesznie. Studium skrócone opracowane na zlecenie Stowarzyszenia Architektów Polskich w Poznaniu w związku z konkursem na projekt rewaloryzacji dawnej dzielnicy żydowskiej w Lesznie, Poznań 1982.

- Dünnhaupt Hans, Lissa in Posen. Ein Städtebild, Lissa 1908.

- Kręglewska-Foksowicz Ewa, Sztuka Leszna do początków XX wieku, Poznań 1982.

- Świderski Bronisław, Ilustrowany opis Leszna i ziemi leszczyńskiej, Leszno 1928.

- Urbaniak Miron, Modernizacja infrastruktury miejskiej Leszna w latach 1832–1914, Poznań 2009.

- http://pl.wikipedia.org/wiki/Nowa_Synagoga_w_Lesznie