Najstarsze umocnienia Leszna powstały najpewniej w XVI w. i były to ziemne obwałowania wraz z fosą miejską, zasilaną wodą ze źródła artezyjskiego Pażla (Paschelbrunnen), usytuowanego na terenie folwarku Antoniny. Do dziś nie ma całkowitej pewności odnośnie pierwotnego przebiegu umocnień, ani nawet ich fizycznego istnienia. Niemniej jednak jest wiele „poszlak” i przesłanek, wskazujących na funkcjonowanie tych pierwszych umocnień Leszna oraz ich następującego przebiegu.

Wschodni ciąg obwałowań wraz z fosą miał znajdować się w ciągu ob. ul. Bolesława Chrobrego, zwanej jeszcze na przełomie XVIII i XIX w. ul. Nad Rowem (Grabenstrasse) tudzież ul. Nad Szerokim Rowem (Breite Grabenstrasse). Fakt istnienia umocnień w ciągu ob. ul. Bolesława Chrobrego może potwierdzać również nadzwyczajna szerokość tego traktu. Z kolei zachodni fragment wału z fosą miał przechodzić wzdłuż wschodniej pierzei ob. pl. dra Jana Metziga (Kirchenplatz) i biec dalej ob. ul. Grodzką (Herrenstrasse), aż do ob. ul. Więziennej (Stockgasse), którędy to wiódł północny fragment umocnień, łączący się na wschodzie z ob. ul. Bolesława Chrobrego. Południowy ciąg wału z rowem prowadził natomiast ob. ul. Szkolną (Schulstrasse), wpadając na wschodzie w ob. ul. Bolesława Chrobrego, zaś na zachodzie w ob. pl. dra Jana Metziga. Notabene układ ob. ul. Szkolnej jeszcze dziś przypomina klasyczną ulicę omurną, co może stanowić kolejny argument, potwierdzający wspomniany przebieg umocnień.

Ten pierwotny system obwałowań Leszna przetrwał do końca XVII w., kiedy król Jan III Sobieski – po klęsce Turków pod Wiedniem w 1683 r. – sprowadził do Leszna jeńców spod znaku półksiężyca. Około 1683–1685 r. zmienili oni dotychczasowy przebieg wałów ziemnych i fosy, kopiąc nowe i przesuwając je sporo na zachód, wschód i północ oraz nieco mniej na południe w stosunku do dotychczasowych rowów. Wykonane przez tureckich jeńców umocnienia miały układ nieregularny i prowadziły wokół miasta w sposób następujący: od zachodu – w biegu ob. Al. Z. Krasińskiego (Westpromenade), od północy – wzdłuż ob. ul. Wałowej (Wallgasse), K. Kurpińskiego (Wallgasse) i J. Poniatowskiego (Buchwälderstrasse), do przecięcia z ul. G. Narutowicza (Kostenerstrasse/Kaiser Friedrichstrasse), od wschodu – na tyłach ob. III LO przy pl. T. Kościuszki (Schlossplatz), dawnego szpitala przy ob. ul. Niepodległości (Storchnesterstrasse/Moltkestrasse), a dalej przez ob. rondo Solidarności i w ciągu ob. ul. J. Dąbrowskiego (Gartenstrasse) oraz od południa – za dawnym kasynem wojskowym, wzdłuż ob. pl. J. A. Komeńskiego, ul. Świętokrzyskiej (Südpromenade) i za ob. kościołem Świętego Krzyża, gdzie dochodziło do połączenia z zachodnią odnogą umocnień.

Najdłuższy był wschodni oraz zachodni odcinek wałów z fosą, liczące odpowiednio ok. 1313 i 925 m, a długość całych umocnień przekraczała znacznie 3 km. Do tego dochodził jeszcze długi na 1066 m rów, wyprowadzający wody z fosy na południe od miasta. Zaczynał się on na wysokości przecięcia ob. ul. Leszczyńskich (Reisenerstrasse/Bismarckstrasse) przez ul. Świętokrzyską, przy Bramie Rydzyńskiej (Reisener-Tor) i przez parcele zachodniej pierzei ob. ul. Leszczyńskich biegł dalej na południe, ciągnąc się w północnej części ul. Lipową (Lindenstrasse), a dalej ob. ul. Starozamkową (Mittelzeile) i następnie znowu ul. Lipową aż do wysokości ob. południowego muru bazy Miejskiego Przedsiębiorstwa Wodociągów i Kanalizacji, skręcając tu na zachód, przechodząc pod torami linii kolejowej Wrocław – Poznań i tym samym łącząc się z Rowem Henrykowskim.

Obwałowania z fosą posiadały cztery bramy: Kościańską (Kostener-Tor) na ob. ul. G. Narutowicza, w sąsiedztwie zabudowań dawnej Fabryki Pomp, Rydzyńską (Reisener-Tor) na ob. ul. Leszczyńskich, Święciechowską (Schwetzkauer-Tor) na skrzyżowaniu ob. Al. Z. Krasińskiego z ob. ul. Słowiańską (Schwetzkauerstrasse/Kaiser Wilhelmstrasse) oraz Osiecką (Storchnester-Tor), najpewniej w pobliżu ob. ronda Solidarności. Notabene najdłużej z nich wszystkich przetrwała brama Kościańska, którą rozebrano dopiero w 1879 r.

Rozbiórka bramy Kościańskiej przypadła już na czasy likwidacji ziemnych wałów z fosą, co rozpoczęto czynić w Lesznie sukcesywnie od połowy lat 70. XIX w. W 1875 r. zapadła decyzja o zasypaniu fosy oraz splantowaniu ziemnego wału we fragmencie ob. Al. Z. Krasińskiego (od Poczty przy ob. ul. Słowiańskiej niemal do wysokości ob. ul. Skarbowej – Reichsbankstrasse), co dało początek budowie kolektora ściekowego w korycie fosy oraz aranżacji promenad na terenie po równanych obwałowaniach. Następny odcinek umocnień zniknął na początku lat 80. XIX w., kiedy to zniwelowano umocnienia od Poczty aż do ówczesnego kościoła ewangelickiego Krzyża na południu.

Od 1892 r. likwidacją fosy i obwałowań zajmowała się specjalna komisja samorządowa ds. przekrycia fosy (Wallgrabenüberwollbungs-Kommission), która w pierwszym rzędzie postanowiła zasypać rów w południowym odcinku umocnień. W latach 1893–1899 zniwelowano wał i skanalizowano fosę od ob. kościoła św. Krzyża aż do wysokości dawnego kasyna wojskowego, dzięki czemu południowa odnoga umocnień przestała całkowicie istnieć. Równocześnie, od 1898 r. likwidowano wały i koryto fosy na wschodzie miasta, w biegu ob. ul. J. Dąbrowskiego, docierając w 1900 r. do ob. ul. Niepodległości względnie ronda Solidarności. Dwa lata później splantowano rów od ronda do wysokości folwarku Antoniny, pozostawiając jednak obwałowania na tyłach szpitala Szarytek i dawnego pałacu Sułkowskich.

W 1904 r. skanalizowano fosę i splantowano wały w biegu ob. ul. K. Kurpińskiego, zaś w 1905 r. doszło do zasypania rowu w biegu ob. ul. J. Poniatowskiego i al. Juliusza Słowackiego, przy czym w sąsiedztwie obu tych traktów pozostawiono relikty ziemnych wałów. Tym samym na północnych przedpolach Leszna i w północno-wschodniej części miasta (na tyłach pałacu Sułkowskich i dawnego szpitala) przetrwały pozostałości XVII-wiecznych wałów, stanowiące świadectwo istnienia dawnych umocnień. Warto może dodać, że część tych wałów wykorzystali w celach krajobrazowych sami posesjonaci willi przy ob. ul. Ignacego Paderewskiego, gdyż zamykały one ich ogrody od północy. Po drugiej stronie wałów rozciągała się już promenada z jej zwierzyńcem (Tiergarten), osobliwym ogrodem zoologicznym, założonym na początku XX w. na wysokości wieży wodnej przy ob. ul. J. Poniatowskiego.

Ziemne obwałowania miejskie na północy Leszna stanowią ostatnie relikty umocnień z końca XVII w., zachowane ze względów krajobrazowych przez pruskie władze samorządowe i umiejętnie wkomponowane w okalające miasto promenady. Wały zachowały się do chwili obecnej, a od 20 lipca 2012 r. jako pozostałości fortyfikacji miejskich są chronione prawem, decyzją o numerze 868/Wlkp/A. 

Bibliografia:

- Archiwum Państwowe w Lesznie, Akta miasta Leszna.

- Kręglewska-Foksowicz Ewa, Sztuka Leszna do początków XX wieku, Poznań 1982.

- Świderski Bronisław, Ilustrowany opis Leszna i ziemi leszczyńskiej, Leszno 1928.

- Urbaniak Miron, Modernizacja infrastruktury miejskiej Leszna w latach 1832–1914, Poznań 2009.